Մասնագիտության ընտրության վրա ազդող գործոններ
Մասնագիտության ճիշտ ընտրության մասին ծնողների պատկերացումները հաճախ չեն համապատասխանում երկրի տնտեսական զարգացման արդի փուլին: Դրա պատճառը աշխատաշուկայում նոր մասնագիտությունների առաջացումն է, երկրի տնտեսության տարբեր ճյուղերի զարգացման նոր ուղիները: Ոչ միշտ են ծնողները մասնագիտական տեսանկյունից տեսնում և օբյեկտիվ գնահատում երեխաների հետաքրքրություններն ու կարողությունները: Հաճախ նրանց խորհուրդները հիմնված են լինում այս կամ այն մասնագիտության, այսպես կոչված, հեղինակության վրա: Ուստի անհրաժեշտություն է առաջանում մասնագիտական իրազեկման աշխատանքներ իրականացնել նաև ծնողների հետ:
Ծնողներին մատուցվող ծառայությունները տարբերակվում են հիմնականում ըստ մասնագիտական կողմնորոշման և կարիերայի շրջափուլերի, նաև՝ ըստ իրավիճակի: Յուրաքանչյուր տարիքային խմբի համար սահմանվում են առանձին նպատակներ և ակնկալվող արդյունքներ: Աշխատանքները ներառում են զրույցներ, քննարկումներ, ծանոթացում աշխատաշուկայի կանխատեսվող զարգացումներին, տարբեր մասնագիտությունների նկարագրերին, նաև` մասնագիտական կրթության համակարգի, կրթություն և ուսուցում իրականացնող հաստատություններում ուսումնառության հնարավորությունների և պայմանների մասին:
Ծնողներն իրեն երեխաների մասնագիտական կողմնորոշման գործընթացում կարող են հանդես գալ ինչպես խորհրդատուներ, այնպես էլ մենթորներ: Սակայն եթե որպես խորհրդատու նրանք կարող են սուբյեկտիվ լինել իրենց երեխաների նկատմամբ, ապա մենթորության տեխնիկան հնարավորություն է տալիս բացառելու սուբյեկտիվությունն ու գտնելու այն հիմնական հարցերի պատասխանները, որոնք կարող են բնութագրել, թե մասնագիտական ինքնորոշման ինչ փուլում է գտնվում երեխան:
Մասնագիտական կողմնորոշման մենթորության տեխնիկայի օգնությամբ ծնողները որպես փորձառու և երեխայի համար հեղինակավոր անձ, իրենց փորձառությունն են ներկայացնում և ազդեցություն են թողնում, իսկ անհրաժեշտ տեղեկատվությունը փորձում են գտնել համատեղ՝ հիմնվելով տվյալ պահին համայնքի և երկրի տնտեսական նկարագրի ու շարունակական կրթության հնարավորությունների վրա: Եթե խորհրդատվության ժամանակ ծնողը պետք է ունենա բոլոր հարցերի պատասխանները, ապա մենթորությունը ենթադրում է նպատակի և խնդիրների համատեղ սահմանումից հետո յուրաքանչյուր հարցի շուրջ ծավալել քննարկումներ՝ որոշումների կայացումը վերապահելով երեխային:
Այս գործընթացում շատ կարևոր է խնդիրների ճիշտ սահմանումը և ծնողի կողմից պարտադրողական վերաբերմունքի բացառումը՝ խրախուսելով և ներգրավելով երեխային իր կյանքի համար կարևոր որոշումներից մեկը գիտակցված կատարելու համար: Մենթորական աշխատանքի արդյունքում կարևոր է երեխայի մոտ արժեքների ձևավորումը, նրա ինքնավստահությունը և ինքնորոշման ազատությունը:
Ծնողներին ուղղորդելու նպատակով ստորև ներկայացվում են դպրոցական տարիքի երեխաների մասնագիտական կողմնորոշման և ինքնորոշման հիմնական հարցադրումներն՝ առանձնացված ըստ մասնագիտական կողմնորոշման և կարիերայի շրջափուլերի, որոնց պատասխանները պետք է տրվեն ծնող – երեխա մենթորական աշխատանքի արդյունքում:
Նախադպրոցական շրջան
- Ի՞նչ քայլեր եք արեք Ձեր երեխայի աշխարհընկալման և կյանքի հմտությունների ձևավորման ուղղությամբ:
- Բավարարե՞լ եք երեխայի բոլոր հարցերի պատասխանները:
- Ապահովե՞լ եք նրա բազմակողմանի աշխարհաճանաչումը, աշխարհընկալումը:
- Ստեղծե՞լ եք երևակայականն ու իրականը տարբերակելու հնարավորություններ:
- Փորձե՞լ եք բացահայտել Ձեր երեխայի առանձնահատկությունները և նախասիրությունները:
- Պարզե՞լ եք նրա ուժեղ և թույլ կողմերը, հետաքրքրությունները:
Տարրական դպրոց (բացահայտումների շրջափուլ)
- Պարզե՞լ եք` ինչ նախասիրություններ և հետաքրքրություններ ունի նա, ո՞ր առարկաներն է սիրում և ինչո՞ւ:
- Արդյո՞ք Ձեր երեխաները ծանոթ են Ձեր մասնագիտությանը. երեխան գիտի՞ ինչով եք զբաղվում աշխատավայրում:
- Ճանաչողական ի՞նչ միջոցառումներ եք իրականացնում երեխային մասնագիտությունների, զբաղմունքների հետ ծանոթացնելու համար:
- Երեխաների հետ արդյո՞ք խաղում եք մասնագիտական-դերային խաղեր (բժիշկ, խոհարար, ուսուցիչ և այլն):
- Ձեր երեխան սիրու՞մ է շփվել մարդկանց հետ, նոր ընկերական միջավայում հեշտությամբ կարողանու՞մ է ընկերներ ձեռք բերել:
- Հետաքրքրու՞մ է կենդանիների աշխարհը, նրանց ֆիզոլոգիական կառուցվածքը, սիրու՞մ է հոգ տանել բուսականության և կենդանիների մասին:
- Հետաքրքրություն դրսևորու՞մ է Ձեր երեխան այն ամենի հանդեպ, ինչն առնչվում է տարատեսակ մեքենաների, մեխանիզմների, սարքերի հետ:
- Սիրու՞մ է ստեղծագործել, նկարել, պարել, երգել, հետաքրքրություն է դրսևորում գեղեցիկի և գույների նկատմամբ:
- Հետաքրքրություն դրսևորու՞մ է թվերի, նիշային պատկերումների, կոդերի, սիմվոլների նկատմաբ: Ինքնուրույն փորձու՞մ է ստեղծել բանաձևեր, աղյուսակներ, գծագրեր, և կիրառել:
Որպես ծնող` ի՞նչ աշխատանքներ կարելի է կատարել երեխայի մասնագիտական հակումները բացահայտելու ուղղությամբ:
Ճանաչողական այցեր աշխատավայրեր, որտեղ երեխան կարող է տեսնել տարբեր մասնագիտություններով ամբողջական գործընթացներ,- Տեղեկատվություն մասնագիտությունների և զբաղմունքների մասին,
- Ծանոթացում տարբեր մասնագետների հետ և նրանց աշխատանքային գործունեությանը:
Միջին և ավագ դպրոց (ինքնորոշման շրջափուլ)
- Արդյո՞ք կողմնորոշվել է Ձեր երեխան` ինչ մասնագետ է ուզում դառնալ:
- Երեխայի նախընտրած մասնագիտությունը համապատասխանու՞մ է իր անձնային առանձնահատկություններին:
- Ինչո՞վ է սիրում զբաղվել ազատ ժամանակ:
- Ո՞րն է Ձեր ազդեցության արդյունքը:
- Ի՞նչպես եք պլանավորում Ձեր երեխայի քայլերը հիմնական դպրոցն ավարտելուց հետո (որտե՞ղ սովորել, որտե՞ղ աշխատել, ինչո՞վ զբաղվել):
- Համակարծի՞ք եք Ձեր երեխայի հետ մասնագիտության ընտրության հարցում:
- Տեղեկացվա՞ծ եք Ձեր երեխայի նախընտրելի մասնագիտություն ստանալու ուսումնառության հնարավորություններից (նախնական մասնագիտական «արհեստագործական» և միջին մասնագիտական «քոլեջ» ուսումնական հաստատություններ, ավագ դպրոց, բարձրագույն ուսումնական հաստատություն, մասնագիտական ուսուցում):
- Տեղեկացվա՞ծ եք աշխատաշուկայում պահանջարկ ունեցող մասնագիտությունների մասին:
- Մասնագիտություն ընտրելիս հաշվի՞ եք առել աշխատաշուկայի պահանջարկը:
- Ծանոթացրե՞լ եք երեխային իր համար անհրաժեշտ տեղեկատվությունը փնտրելու, դասակարգելու, վերլուծելու, ըստ իրավիճակի՝ ներկայացնելու հնարներին:
- Հետևում և խրախուսու՞մ եք երեխայի ստեղծագործական և քննադատողական մտածողության զարգացմանը, նախաձեռնողականությանը:
- Քննարկե՞լ եք երեխայի հետ նախընտրելի մասնագիտությամբ ձեռնարկատիրական գործունեություն սկսելու հավանականությունը:
Հիմնական դպրոցն ավարտելուց հետո մասնագիտություն ստանալու ճանապարհին մեկնարկում է որպես մենթոր-ծնողների հաջորդ քայլը. ի՞նչ աշխատանքներ կարելի է կատարել դեռահասի/երիտասարդի հետ՝ տվյալ մասնագիտությամբ իր ապագա զբաղվածությունն ապահովելու հարցում:
Այս փուլում ծնողները գործ ունեն արդեն ինքնորոշված երիտասարդների հետ: Տարիքային և հոգեբանական առանձնահատկությունները հաշվի առնելով՝ ծնող-մենթորները պետք է ավելի նրբանկատ լինեն: Հայկական ընտանիքներում հաճախ հնչող այն արտահայտությունը, թե՝ «Դու լավ սովորի ու կարմիր դիպլոմով ավարտի, ես քեզ համար աշխատանք կգտնեմ…» պետք է բացառել: Երիտասարդը ինքը պետք է հարթի իր մասնագիտական և կարիերայի ուղին՝ հաղթահարելով դժվարություններն ու գնահատելով ձեռքբերումները: Այս փուլում ևս շատ կարևոր է ծնողների կողմից մենթորական տեխնիկաների կիրառումը՝ երիտասարդին ցույց տալու մասնագիտական կրթությունից աշխատաշուկա անցնելու առանձնահատկությունները:
Դեռևս ուսանողության շրջանում, կրթական գործընթացներին զուգահեռ, երիտասարդը պետք է ձևավորի իր աշխատանքային կենսագրությունը: Այն չի ենթադրում հենց աշխատանքային փորձ, այլ՝ առանցքային և մասնագիտական կոմպետենցիաների զարգացում, որոնք նրան հետագայում առավել մրցունակ կդարձնեն աշխատաշուկայում:
Մենթոր – ծնողների զրույցները պետք է լինեն մոտիվացնող և ոչ հոռետեսական, խրախուսող և ոչ պարտադրող: Քննարկման և ուղղորդման հիմնական խնդիրները կարող են լինել, օրինակ.
- Բացահայտել տվյալ մասնագիտությամբ զբաղվածության հնարավորությունները և կազմել զբաղմունքների բարոմետր (նկարագիր՝ շեշտադրելով գործատուների կողմից ներկայացվող առանցքային, անձնային և մասնագիտական հիմնական պահանջները):
- Դիտարկել երիտասարդի ընտրած մասնագիտության հեռանկարի, զբաղվածության և, ընդհանուր առմամբ, կարիերայի հնարավորությունները՝ կարճաժամկետ և երկարաժամկետ կտրվածքով:
- Քարտեզագրել այն ձեռնարկությունները՝ ըստ ոլորտների, որտեղ երիտասարդի կարծիքով հետաքրքիր կլիներ աշխատել: Հորդորել նրան ծանոթանալու դրանց գործունեությանը, ծրագրերին, զարգացման հեռանկարներին: Փնտրել հնարավորություններ այդ ձեռնարկություններում այցելությունների, պրակտիայի, կամավորական, կարճաժամկետ աշխատանքի համար՝ գործունեությանն առավել մոտիկից ծանոթանալու, համապատասխան կարողություններ զարգացնելու, ինչու չէ՝ նաև իրեն դրսևորելու համար:
- Զարգացնել տեղեկատվությունը փնտրելու, դասակարգելու, վերլուծելու, ըստ իրավիճակի՝ ներկայացնելու, նաև ձեռներեցության կարողություններ:
- Քննարկել ընտրած մասնագիտությամբ ձեռնարկատիրական գործունեություն սկսելու հավանականությունը:
- Աշխատանքային ինքնակենսագրականը կազմել դեռ ուսանողական տարիներից:
Մասնագիտական կողմնորոշման և ինքնորոշման, կարիերայի պլանավորման գործընթացում երեխաների լավագույն մենթորները ծնողներն են: Մենթորության շնորհիվ երեխան չի կորցնում իր ինքնուրույնությունն, ավելի վստահ է իր որոշումներում:
Այս գործընթացում կարևորը մենթորության տեխնիկայի ճիշտ կիրառումն է: